TRI THỨC: CHÚT NGỄNH NGÃNG ĐÓN XUÂN
Phạm Duy Nghĩa
Cuối năm nay tôi bị một trận ốm ra trò, người lúc nóng lúc lạnh tựa giá cả lên xuống ngoài ngõ. Bài dưới đây ghi lại những suy nghĩ lan man về giao lưu tri thức người Việt sống rải rác khắp năm châu, mà tôi nghĩ, cùng với những dòng vốn đầu tư, hàng hóa và giao lưu văn hóa khác.. sẽ róc rách hòa chảy tới đất nước này.
Cứ 8 người sống trong nước thì 3 người ở nước ngoài, tri thức của người Việt Nam bởi thế được lưu giữ một phần ở trong nước, và một phần đáng kể tản mạn khắp hải ngoại. Tôi đã rất ngạc nhiên khi nhìn những giá đầy ắp sách cổ và tư liệu quý về Việt Nam ở tầng hầm thư viện Harvard Jenching, ở thư viện Max Planck Hamburg-(Thư viện Hoàng gia Phổ trước kia), ấy là chưa kể đầy ắp những lưu trữ về Việt Nam ở Pháp, Trung Quốc, Hà Lan và vô số những nơi không ngờ khác. Vấn đề lớn hiện nay là khơi thông những dòng trí thức Việt ấy, để cho một niềm đau xa xứ của cũng mau nhận được sự đồng cảm quê nhà. Với tri thức Tây, Tàu sự hội nhập nhập dường như còn dễ dàng hơn cả sự giao lưu giữa những luồng tri thức khác nhau của chính người Việt.
Để thúc đẩy hòa giải dân tộc về tri thức, chắc rằng các gia đình, công ty sẽ liên kết trao đổi sách, tin tức, lập nên các thư viện liên gia đình. Cả một xã hội dân sự khổng lồ chia sẻ trí tuệ sẽ nhanh và mạnh hơn chờ đợi ở Nhà nước.
Gom lượm tri thức đã là khó, từ giới có học tạo thành một lớp trí thức có năng lực khám phá, có đầu óc phản biện, có dũng khí đứng vững như cây thông trong gió rét “phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất” lại càng khó hơn. Nho giáo suy tàn, nền Tây học chưa yên ổn định vị, lại một cuộc phổ biến tràn lan nền tư duy Xô-viết, chiến tranh và đói nghèo.. những điều ấy càng làm khó cho một lớp trí thức có bản lĩnh được hình thành. Thời chiến quyền được nói thuộc về người có súng, thời kinh doanh quyền ấy có vẻ như bị thao túng bởi thương nhân. Đang từng bước hình thành, giới trí thức Việt Nam chắc còn rất lâu mới có thể có những ảnh hưởng đáng kể hơn trong phân tích, phản biện hay xây dựng chính sách ở nước ta.
Trong các nghề liên quan đến tri thức, nghề sử học xưa có vẻ để lại nhiều tiếng thơm, việc ấy chắc là có nhiễu lẽ. Có vẻ như thời nay hình ảnh nhà sử học không còn được cao trong tâm trí người dân như một thủa. Biết mà không dám nói, nói mà không dám nói hết, thậm chí chẳng dám nghĩ chệch đám đông, nếu giới hạn nhãn quan, những điều nhà sử học nói ra chưa phản ánh đầy đủ sự thật. Những phong trào ồn ã trên báo chí vài năm qua như “Hoa lửa Quảng Trị”, “Bay lên Việt Nam”, “Sự kì diệu của Thánh Gióng”… là minh chứng cho những cách nhìn lịch sử một chiều ấy. Lịch sử nghĩa là cuốn biên niên chép lại sự phát tích hưng thịnh, kể cả lúc lao đao của dân tộc trước hết phải trung thực. Từ những sự kiện trung thực đó, những người hay chữ thỏa chí bình luận, song không nên xem phần bình luận cá nhân đó là sử. Vì khí hậu ẩm uớt, hơn nữa thói quen của Việt tộc cũng không đề cao sự chính xác chi ly kiểu như người Đức lo gom nhặt từng mẩu kỷ vật gia đình, sách vở chép bằng tay theo năm tháng cũng mục nát, các di tích bị bỏ hoang phế tan dần với thời gian. Trong trí nhớ của dân tộc, lịch sử có khi như tiềm thức, có khi như huyền sử âm vang trong tâm hồn những người con gốc Việt. Lịch sử của người Việt vì vậy đôi khi lãng đãng với những điều tỉnh rõ và mơ hồ. Chỉ có điều, nếu không thông tỏ lịch sử thì khó hiểu được dân tộc hành động như thế nào; nguy cơ vấp lại những vết xe đổ cũ là rất lớn.
Trong nhiều vệt trống chưa rõ về lịch sử, có nhiều điều người ta khó có thể dám bàn tới, bởi quá khứ đôi khi cũng rất cay đắng và đầy những bất ngờ. Nó tựa những vết thương mà việc nhắc lại chưa chắc đã làm cho người ta khỏe thêm. Chắc rằng tự vấn là cần thiết, song soi kỹ lại quá khứ để hướng tới những điều tốt đẹp, làm khởi phát những sức mạnh vươn lên của Việt tộc, chứ không nên quá thiên về bới móc, kích bác chia rẽ, càng không nên làm phán quan… vì cuộc đời này kỳ lạ lắm, hiểu biết của chúng ta có đáng là bao.
Cuối cùng, xin lạm bàn về cách dạy sử. Tri thức thấm vào tâm hồn đứa trẻ qua cảm xúc của nó. Ta bắn rơi 10 máy bay, tiêu diệt 100 tên địch, loại khỏi vòng chiến đấu hơn 1000 tên.. những thông tin vô hồn kiểu ấy làm khô héo cảm xúc trẻ nhỏ. Quê tôi ở Nam Định, nơi ấy đầy ắp huyền sử về trấn Sơn Nam Hạ xưa với những Khổng Minh Không, Đền Trần, khởi nghĩa Ba Vành, nơi ấy có tổng trấn thành Nam phải rút kiếm chém nát cả góc bàn mới mong giữ được trật tự của đám quan run lên như cầy sấy khi đại bác của thực dân nã vào thành… Tôi sẽ yêu quê ấy hơn nếu có cơ hội tự tìm hiểu những nhân vật, những sự kiện mà mình yêu thích. Trẻ nhỏ sẽ hào hứng và tự khám phá những dấu tích lịch sử nơi chúng sống, và biết đâu một ngày kia chúng sẽ khám phá ra nhiều điều bất ngờ hơn nữa trong lịch sử gia đình riêng của chúng và của quê hương, tổ quốc. Hãy bảo vệ sự tự do khám phá của con em chúng ta, để cho cảm nhận được lịch sử hơn là chỉ thuộc lòng các dữ kiện trong các cuốn giáo khoa đầy ắp những con số và nhận định cá nhân./.
Phạm Duy Nghĩa
Cuối năm nay tôi bị một trận ốm ra trò, người lúc nóng lúc lạnh tựa giá cả lên xuống ngoài ngõ. Bài dưới đây ghi lại những suy nghĩ lan man về giao lưu tri thức người Việt sống rải rác khắp năm châu, mà tôi nghĩ, cùng với những dòng vốn đầu tư, hàng hóa và giao lưu văn hóa khác.. sẽ róc rách hòa chảy tới đất nước này.
Cứ 8 người sống trong nước thì 3 người ở nước ngoài, tri thức của người Việt Nam bởi thế được lưu giữ một phần ở trong nước, và một phần đáng kể tản mạn khắp hải ngoại. Tôi đã rất ngạc nhiên khi nhìn những giá đầy ắp sách cổ và tư liệu quý về Việt Nam ở tầng hầm thư viện Harvard Jenching, ở thư viện Max Planck Hamburg-(Thư viện Hoàng gia Phổ trước kia), ấy là chưa kể đầy ắp những lưu trữ về Việt Nam ở Pháp, Trung Quốc, Hà Lan và vô số những nơi không ngờ khác. Vấn đề lớn hiện nay là khơi thông những dòng trí thức Việt ấy, để cho một niềm đau xa xứ của cũng mau nhận được sự đồng cảm quê nhà. Với tri thức Tây, Tàu sự hội nhập nhập dường như còn dễ dàng hơn cả sự giao lưu giữa những luồng tri thức khác nhau của chính người Việt.
Để thúc đẩy hòa giải dân tộc về tri thức, chắc rằng các gia đình, công ty sẽ liên kết trao đổi sách, tin tức, lập nên các thư viện liên gia đình. Cả một xã hội dân sự khổng lồ chia sẻ trí tuệ sẽ nhanh và mạnh hơn chờ đợi ở Nhà nước.
Gom lượm tri thức đã là khó, từ giới có học tạo thành một lớp trí thức có năng lực khám phá, có đầu óc phản biện, có dũng khí đứng vững như cây thông trong gió rét “phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất” lại càng khó hơn. Nho giáo suy tàn, nền Tây học chưa yên ổn định vị, lại một cuộc phổ biến tràn lan nền tư duy Xô-viết, chiến tranh và đói nghèo.. những điều ấy càng làm khó cho một lớp trí thức có bản lĩnh được hình thành. Thời chiến quyền được nói thuộc về người có súng, thời kinh doanh quyền ấy có vẻ như bị thao túng bởi thương nhân. Đang từng bước hình thành, giới trí thức Việt Nam chắc còn rất lâu mới có thể có những ảnh hưởng đáng kể hơn trong phân tích, phản biện hay xây dựng chính sách ở nước ta.
Trong các nghề liên quan đến tri thức, nghề sử học xưa có vẻ để lại nhiều tiếng thơm, việc ấy chắc là có nhiễu lẽ. Có vẻ như thời nay hình ảnh nhà sử học không còn được cao trong tâm trí người dân như một thủa. Biết mà không dám nói, nói mà không dám nói hết, thậm chí chẳng dám nghĩ chệch đám đông, nếu giới hạn nhãn quan, những điều nhà sử học nói ra chưa phản ánh đầy đủ sự thật. Những phong trào ồn ã trên báo chí vài năm qua như “Hoa lửa Quảng Trị”, “Bay lên Việt Nam”, “Sự kì diệu của Thánh Gióng”… là minh chứng cho những cách nhìn lịch sử một chiều ấy. Lịch sử nghĩa là cuốn biên niên chép lại sự phát tích hưng thịnh, kể cả lúc lao đao của dân tộc trước hết phải trung thực. Từ những sự kiện trung thực đó, những người hay chữ thỏa chí bình luận, song không nên xem phần bình luận cá nhân đó là sử. Vì khí hậu ẩm uớt, hơn nữa thói quen của Việt tộc cũng không đề cao sự chính xác chi ly kiểu như người Đức lo gom nhặt từng mẩu kỷ vật gia đình, sách vở chép bằng tay theo năm tháng cũng mục nát, các di tích bị bỏ hoang phế tan dần với thời gian. Trong trí nhớ của dân tộc, lịch sử có khi như tiềm thức, có khi như huyền sử âm vang trong tâm hồn những người con gốc Việt. Lịch sử của người Việt vì vậy đôi khi lãng đãng với những điều tỉnh rõ và mơ hồ. Chỉ có điều, nếu không thông tỏ lịch sử thì khó hiểu được dân tộc hành động như thế nào; nguy cơ vấp lại những vết xe đổ cũ là rất lớn.
Trong nhiều vệt trống chưa rõ về lịch sử, có nhiều điều người ta khó có thể dám bàn tới, bởi quá khứ đôi khi cũng rất cay đắng và đầy những bất ngờ. Nó tựa những vết thương mà việc nhắc lại chưa chắc đã làm cho người ta khỏe thêm. Chắc rằng tự vấn là cần thiết, song soi kỹ lại quá khứ để hướng tới những điều tốt đẹp, làm khởi phát những sức mạnh vươn lên của Việt tộc, chứ không nên quá thiên về bới móc, kích bác chia rẽ, càng không nên làm phán quan… vì cuộc đời này kỳ lạ lắm, hiểu biết của chúng ta có đáng là bao.
Cuối cùng, xin lạm bàn về cách dạy sử. Tri thức thấm vào tâm hồn đứa trẻ qua cảm xúc của nó. Ta bắn rơi 10 máy bay, tiêu diệt 100 tên địch, loại khỏi vòng chiến đấu hơn 1000 tên.. những thông tin vô hồn kiểu ấy làm khô héo cảm xúc trẻ nhỏ. Quê tôi ở Nam Định, nơi ấy đầy ắp huyền sử về trấn Sơn Nam Hạ xưa với những Khổng Minh Không, Đền Trần, khởi nghĩa Ba Vành, nơi ấy có tổng trấn thành Nam phải rút kiếm chém nát cả góc bàn mới mong giữ được trật tự của đám quan run lên như cầy sấy khi đại bác của thực dân nã vào thành… Tôi sẽ yêu quê ấy hơn nếu có cơ hội tự tìm hiểu những nhân vật, những sự kiện mà mình yêu thích. Trẻ nhỏ sẽ hào hứng và tự khám phá những dấu tích lịch sử nơi chúng sống, và biết đâu một ngày kia chúng sẽ khám phá ra nhiều điều bất ngờ hơn nữa trong lịch sử gia đình riêng của chúng và của quê hương, tổ quốc. Hãy bảo vệ sự tự do khám phá của con em chúng ta, để cho cảm nhận được lịch sử hơn là chỉ thuộc lòng các dữ kiện trong các cuốn giáo khoa đầy ắp những con số và nhận định cá nhân./.